Hasła

Okres świąteczny tradycyjnie liczony od uroczystości Objawienia Pańskiego (Trzech Króli – 6 stycznia) do wtorku przed rozpoczynającą Wielki Post środą popielcową, z kulminacją przypadającą na ostatnich sześć dni, od tłustego czwartku poczynając; czas wypełniony zabawami, paradami ulicznymi, maskaradami, tańcami, widowiskami obrzędowymi, a także zwiększonym spożyciem tłustych i mięsnych pokarmów w perspektywie konieczności usunięcia w poście z jadłospisu wszelkich produktów pochodzenia zwierzęcego (ten zasadniczy powód świętowania wyraża nazwa karnawału wywodząca się z łaciny – od caro, carnis – mięso, levo, levare – odrzucać, usuwać → późnołac. carnis levamen / carnelevamen → carnelevare → wł. carnevale, w staropolszczyźnie „mięsopust”). Najbardziej trafną, zwięzłą definicję, wyrażającą swoistość tego święta, sformułował Johann Wolfgang Goethe, pisząc, że „karnawał nie jest fetą wydaną dla ludu, lecz fetą, którą lud wydaje dla siebie” [Goethe, Rzymski karnawał, 1789]. Należy dodać, że aspekt świąteczny połączony jest w karnawale ściśle z aspektem ludycznym i teatralnym.

Karnawał narodził się w średniowiecznej Europie w kręgu kultury chrześcijańskiej i związany jest ściśle z przebiegiem roku liturgicznego, chociaż jego korzeni – ze względu na podobieństwo niektórych praktyk i miejsce w kalendarzu – poszukuje się często w antycznych świętach zimowych ku czci Dionizosa (Bachusa) i Saturna. Do spopularyzowania tej starożytnej genealogii – choć bez przedstawienia jakichkolwiek dowodów (pierwsza wzmianka źródłowa pochodzi z 965 z Włoch) – przyczyniła się zwłaszcza epoka renesansu i jej literatura. Etnografowie dopatrują się źródeł karnawału w przedchrześcijańskich obrzędach agrarnych, odprawianych w różnych kulturach europejskich na przełomie zimy i wiosny, związanych z odradzaniem się nowego cyklu wegetacyjnego i z symbolicznym wypędzaniem zimy. Elementy pogańskie, rozmaitego pochodzenia, są niewątpliwie w karnawale widoczne, podobnie jak lokalne mity, legendy i wydarzenia historyczne – do najbardziej charakterystycznych cech tego święta należą bowiem jego synkretyzm i poligeneza.

Istotą karnawału jest zawieszenie praw obowiązujących na co dzień i radykalne zakłócenie rytmu powszedniego życia. Dla podkreślenia tej odmienności ludzie przywdziewają często wyszukane kostiumy i maski, porzucając tym samym swoje zwykłe role społeczne. Zmieniają się także stosunki międzyludzkie: z hierarchicznych, instytucjonalnych, oficjalnych i utrwalonych na wspólnotowe, pozbawione dystansów, nieformalne i przejściowe. Bardzo sugestywny obraz takiego „świata na opak” stworzył w swoich pracach, głównie w książce Twórczość Franciszka Rabelais’go a kultura ludowa średniowiecza i renesansu (powst. w 1940, wyd. ros. 1965, wyd. pol. 1975), rosyjski uczony Michaił Bachtin. Uznał on średniowieczny karnawał za objaw „drugiego życia ludu”, opartego na śmiechu i „żywiole materialno-cielesnym”, a więc na pierwiastkach tłumionych na co dzień przez kulturę oficjalną. Tak szerokie ujęcie karnawału posłużyło Bachtinowi do całościowej analizy ludowej kultury śmiechu oraz do wykorzystania tej kategorii w badaniach literaturoznawczych (tzw. karnawalizacja). Karnawałowymi kategoriami Bachtina (familiarność, ekscentryczność, kojarzenie przeciwieństw na zasadzie mezaliansu, profanacja i parodia poważnych zachowań) posługiwano się chętnie także do opisu wszelkich zachowań zbiorowych zmierzających do kontestacji kultury.

Według współczesnych interpretacji karnawał traktowany jest jako aktywne widowisko kulturowe, którego scenariusz i przebieg można uznać za socjologiczny metakomentarz, czyli – mówiąc słowami Victora Turnera – „historię, którą jakaś grupa opowiada sobie o sobie”. Karnawał uznawany jest też często za tzw. wentyl bezpieczeństwa, służący samostabilizacji porządku społecznego: ujawniając (a zarazem neutralizując) wszystkie konflikty i napięcia w danej wspólnocie, pełni funkcję oczyszczającą.

Historycznie można wyróżnić trzy nurty karnawału: miejski, ludowy i dworski. Pierwszy znajduje dziś kontynuacje w wielkich paradach organizowanych na ulicach metropolii europejskich i południowoamerykańskich (gdzie karnawał dotarł wraz z kolonizatorami) najczęściej w poniedziałek lub wtorek przed Popielcem; do drugiego nawiązuje wiele form zapustnych obecnych w kalendarzu obrzędowym społeczności wiejskich, szczególnie w krajach alpejskich, słowiańskich i bałkańskich; trzeci zaś przerodził się w towarzyskie zabawy i bale kostiumowe.

Polskie – skromne – zabawy karnawałowe historycznie wpisują się w powyższą typologię tylko częściowo. Nigdy nie organizowano u nas wielkich parad ulicznych, a nurt mieszczański karnawału nie doszedł w pełni do głosu. Dworskie maskarady zapoczątkowane zostały przez Jagiellonów pod koniec XV w., w późniejszych czasach znalazły one kontynuację w zabawach szlacheckich, kuligach i redutach, wreszcie rozmaitych imprezach towarzyskich. Z zapustnego nurtu ludowego pozostały gdzieniegdzie ciekawe obrzędy, dzisiaj ożywiane i cieszące się coraz większym zainteresowaniem, m.in. w Małopolsce, na Śląsku, Kujawach, północnym Mazowszu.

9 stycznia - karnawał by Instytut Teatralny on Mixcloud

Najbardziej spektakularne karnawały zostały wpisane na prowadzoną przez UNESCO listę niematerialnego dziedzictwa ludzkości: Aalst i Binche (Belgia), Mohács (Węgry), Imst (Austria), region Kastav (Chorwacja), Oruro (Boliwia), Barranquilla i San Juan de Pasto (Kolumbia), Recife (Brazylia). Największe parady odbywają się w Kolonii i w Rio de Janeiro.

Bibliografia

• Bachtin, Michaił: Twórczość Franciszka Rabelais’go a kultura ludowa średniowiecza i renesansu, przeł. Anna i Andrzej Goreniowie, Kraków 1975;
• Dudzik, Wojciech: Karnawały w kulturze, Warszawa 2005;
• Goethe, Johann Wolfgang: Rzymski karnawał, [w:] tenże: Podróż włoska, przeł. Henryk Krzeczkowski, Warszawa 1980;
• Karnawał. Studia historyczno-antropologiczne, red. Wojciech Dudzik, Warszawa 2011;
• Nofikow, Ewa: Polski karnawał. Obrazy obyczajów świątecznych w piśmiennictwie trzech stuleci: od XVIII do XIX wieku, Białystok 2015.