Hasła

Zbiór nazw oficjalnych o funkcji nominatywnej, odznaczających się jasnym i wyraźnym znaczeniem, używanych w nauce o teatrze, w życiu teatru oraz w teorii literatury i odnoszących się do teatru jako sztuki oraz instytucji kultury.

Terminologia teatralna określa organizację teatru, jego działalność artystyczną, technikę i architekturę. Uzyskanie przez nazwy statusu terminów naukowych wiąże się z narodzinami nauki o teatrze jako wyodrębnionej dyscypliny naukowej (wcześniej część terminów przynależała do słownictwa naukowego filologii). Terminy teatralne są używane przede wszystkim przez badaczy teatru, ale wiele z nich znajduje się także w obiegu ogólnym (opera, balet, aktor, gra). Część terminów z zakresu techniki i organizacji służy obecnie różnym dziedzinom sztuki, także popularnej (reflektor, bilet, organizacja widowni, dyrektor artystyczny, afisz, angaż, debiut).

Terminologia teatralna opisuje precyzyjnie i wyczerpująco gatunki dramatu (np. tragedia, komedia, dramat ekspresjonistyczny, dramat poetycki), ich odmiany i budowę (akt, scena, epizod), rodzaje widowisk teatralnych (opera, balet, pantomima, teatr uliczny). W zakresie artystycznej pracy nad spektaklem terminologia teatralna jest uzupełniana przez gwarę środowiskową. Terminami są nazwy zawodów i specjalności (aktor, aktor charakterystyczny, mim, tancerz, baletmistrz, sufler), niektóre nazwy roli (rola główna, epizodyczna, charakterystyczna), środków gry aktorskiej (barwa głosu, timbre, emisja głosu, dykcja, mimika), ruchu scenicznego (gestykulacja, sytuacja), metod gry (realizm sceniczny, prawda psychologiczna, gra z dystansem, efekt obcości), zachowań aktora na scenie (wejście, gra w kontakcie) oraz określenia z zakresu architektury i szeroko rozumianej techniki teatralnej (scena, proscenium, kulisa, kanał, zapadnia, wyciąg, paludament, światła pełne, prowadzące, charakteryzacja pełna, mastyks, kit). Za terminy trzeba też uznać nazwy: partytura teatralna, afisz dzienny, teatralia i stworzoną przez Leona Schillera teatrologię.

Terminologia teatralna to w ogromnej części słownictwo rodzime tworzone świadomie na potrzeby teatru (zespół, obsada, próba, próba czytana, próba sytuacyjna, gra, zdjęcie sztuki z afisza, teatr obozowy). Ważną część terminologii teatralnej stanowią zapożyczenia.

Najstarsze mają źródłosłów grecki i są nazwami kategorii estetycznych (tragizm, komizm, hybris), najważniejszych rodzajów i gatunków scenicznych (dramat, komedia, tragedia) oraz ich części (dialog, epizod, epilog, prolog), określeniami architektury teatru (scena, proscenium, teatr, orkiestron). Są to zwykle internacjonalizmy. Z łaciny przejęte zostały tak ważne nazwy, jak: teatr, aktor, dyrygent, inspicjent rekwizyt, prospekt, publika, publiczność, recytacja, moralitet, intermedium, akt, akcja, ekspozycja, pauza, gestykulacja, recepcja, kreacja, interpretacja. Z greki i łaciny wywodzą się też zapożyczenia sztuczne powstałe w XX wieku (choreografia, monodram, psychodrama).

Językiem, z którego terminologia teatru przejęła najwięcej określeń, był francuski. Z tego języka zapożyczono takie terminy, jak: premiera, gaża, sufler, debiut, amant, tournée, reżyser, inscenizator, foyer, rampa, garderoba, loża oraz większość nazw z zakresu sztuki baletu.

Liczne zapożyczenia włoskie wiążą się głównie z teatrem operowym (bas, tenor, mezzosopran, buffon caricato, impostacja głosu, parlando). Ważne włoskie terminy nazywają rodzaje i gatunki teatru (balet, opera, operetka, komedia dell’arte) oraz elementy architektury teatralnej (galeria, perspectiva per angolo).

Zapożyczenia niemieckie, które pojawiały się od XVIII w. (Versenkung – ‘zapadnia’, lożmajster, kapelmajster, forszus – ‘zaliczka’), stopniowo były kalkowane lub zanikały. W polszczyźnie zachowały się tylko nieliczne terminy w postaci oryginalnej (Lesedrama, Schlußeffekt).

W terminologii teatru nieustannie zachodzą procesy kompletacji i repartycji znaczeń usprawniające ten zasób leksyki specjalistycznej.

Bibliografia

• Cegieła, Anna: Polski słownik terminologii i gwary teatralnej, Wrocław 1992;
• Nadurska, Krystyna: Z polskiego słownictwa teatralnego, „Język Polski” 1972, nr 52;
• Pavis, Patrice: Słownik terminów teatralnych, przeł. i oprac. Sławomir Świontek, Wrocław – Warszawa – Kraków 1998.