Hasła

Przedsięwzięcia teatralne realizowane w czasach staropolskich z inicjatywy magnatów, w ich rezydencjach, z udziałem ich dworzan i niekiedy w oparciu o ich własne teksty dramatyczne; odmiana teatru dworskiego.

Sceny magnackie powstawały przez naśladownictwo dworskich teatrów królewskich i miały służyć przede wszystkim umocnieniu prestiżu ich właścicieli. Duża część teatrów magnackich powstawała na kresach Rzeczypospolitej, gdzie znajdowały się największe latyfundia. Zespoły realizujące spektakle miały najczęściej charakter amatorski bądź półzawodowy, a magnackie przedsięwzięcia można określić jako względnie stałe bądź okazjonalne.

Wydarzeniem, które można dostrzec u genezy zjawiska, była premiera Odprawy posłów greckich Jana Kochanowskiego przedstawiona 12 stycznia 1578 w podwarszawskim Jazdowie (obecnie Ujazdów) z okazji wesela Jana Zamoyskiego i Krystyny Radziwiłłówny. W XVII wieku teatralne przedsięwzięcia magnackie odbywały się w Zamościu u Jana Sobiepana Zamoyskiego, w warszawskim pałacu Jana Andrzeja Morsztyna czy w Ujazdowie u Stanisława Herakliusza Lubomirskiego.

Zjawisko szczególnie rozwinęło się w połowie wieku XVIII. Najciekawszym przedsięwzięciem był dworski teatr w Nieświeżu, który prowadziła księżna Franciszka Urszula Radziwiłłowa (w jego skład wchodziły również plenerowe sceny filialne w Albie i Konsolacji). Repertuar stanowiły komedie księżnej (wśród nich trzy adaptacje sztuk Molière’a). Wykonawcami byli członkowie książęcego rodu, kadeci prowadzonej przez Radziwiłłów Akademii Wojskowej oraz dworzanie.

W zamku w Podhorcach znajdował się teatr należący do hetmana Wacława Rzewuskiego, autora tragedii i komedii. Występowali w nim dworzanie hetmana, a wśród nich Jakub Słowacki, dziadek Juliusza. W Białymstoku Jan Klemens i Izabela z Poniatowskich Braniccy wznieśli koło pałacu osobny budynek przeznaczony dla profesjonalnego zespołu operowego. Ponadto można wymienić sceny prowadzone w Grodnie (Antoni Tyzenhauz), w Słucku i Białej (Radziwiłłowie), Rydzynie (Sułkowscy), Słonimiu i Siedlcach (Ogińscy), Puławach (Czartoryscy), Różanej i Dereczynie (Sapiehowie).

W czasach przekształcania się magnaterii w arystokrację (przełom XVIII i XIX wieku) teatry magnackie ewoluowały w stronę théâtre de société.

Bibliografia

• Judkowiak Barbara: Wzgardzony wielogłos. Kultura teatralna czasów saskich i jej tradycje, Poznań 2007;
• Kencki Patryk: Molière, Morsztyn, Marysieńka…, „Pamiętnik Teatralny” 2014, z. 4;
• Kowalczyk Jerzy, Roszkowska Wanda: Sławne teatrum na weselu podkanclerzego Jana Zamoyskiego. Premiera „Odprawy posłów greckich”, 1578, „Pamiętnik Teatralny” 1964, z. 3;
• Król-Kaczorowska Barbara: Teatr dawnej Polski. Budynki, dekoracje, kostiumy, Warszawa 1971;
• Wierzbicka-Michalska Karyna: Teatr w Polsce w XVIII wieku, Warszawa 1977;
• Targosz Karolina: Francuski teatr królowej Marysieńki, Warszawa 2013.

 Mówiona encyklopedia teatru polskiego

Audycja Dariusza Kosińskiego