Hasła

Zjawisko i pojęcie estetyczne, stylowe oraz typologiczne. Dramat klasycystyczny był tworem elitarnym i przeznaczonym dla elit, ujętym w zhierarchizowany, zamknięty system poetyki normatywnej, sformułowanej w XVII-wiecznej Francji, na podłożu humanistycznej refleksji poetologicznej włoskiego renesansu.

Powstające wówczas liczne komentarze do Poetyki Arystotelesa nie tylko stworzyły dla niego sprzyjający grunt, ale także zawarły większość późniejszych reguł, choć w nie tak rygorystycznym kształcie. Peter Szondi nazwał ten dramat „absolutnym”; za sprawą normatywnej poetyki stał się on punktem odniesienia dla innych, mniej ścisłych realizacji gatunkowych. Znaczenie tej poetyki jest tym ważniejsze, że francuską regularną formułę dramatu (tj. opartą na regułach) otaczały same nieregularne dramaturgie: angielska, oparta na zasadach wypracowanych w epoce elżbietańskiej; niemiecka, wykorzystująca jej inspiracje dzięki angielskim kompaniom działającym na kontynencie; liberalna propozycja hiszpańska, uzasadniona w Nowej sztuce pisania komedii (1609) Lopego de Vega oraz włoska potrójna ofensywa nieregularnego dramatu, zdobywająca Europę dzięki trzem podstawowym formom włoskiej sceny: komedii dell’arte, opery i pasterskiej tragikomedii. Francuska poetyka, sformułowana przez Jeana Chapelaina (1630), a rozpowszechniona przez Nicolasa Boileau (1685), spełniała poczwórną funkcję: po pierwsze, edukacyjną i zarazem cywilizacyjną – traktowała bowiem sztukę dramatyczną jako część literatury przeznaczoną do wystawienia scenicznego, wymagającą erudycji od autorów i widzów (sztuka pisania była także nauką) oraz akceptacji zasad zachowania odpowiedniego dla „wielkiego świata” (niewłaściwe zachowania scena piętnowała i wyśmiewała); po drugie, funkcję estetyczną – bowiem realizacja reguł tworzenia miała umożliwić powstanie idealnego dzieła sztuki i czystego reprezentanta gatunku; dlatego poetyka klasycystyczna tępiła wszelkie gatunki mieszane, jak tragikomedia (którą w końcu zaakceptowała) czy melodramat. Funkcja trzecia była funkcją wysokoartystyczną, umożliwiającą podbój scen i dramaturgii europejskich; natomiast czwarta – polityczną: wszak wielka sztuka miała być świadectwem wielkości Francji i reprezentować francuską rację stanu. Reguły klasyczne wspierała Akademia Francuska (1634), sankcjonująca użycie czystego języka wzorowanego na języku dworu.

O wielkości dramatu klasycystycznego decydowały kolejne generacje klasycznych autorów tragedii, uznawanej za najwyższy gatunek dramatyczny. Na początku tej drogi pojawiają się pozostające w cieniu poetów Plejady pierwsze, jeszcze renesansowe tragedie twórców z pokolenia Roberta Garniera, najwybitniejszego wtedy autora tragedii, a jednocześnie jednej z najstarszych tragikomedii Bradamante (1582), które opanowały wtedy teatr. Następne pokolenie autorów zaczynało więc od tragikomedii – to pokolenie Jeana de Maireta, Pierre’a Corneille’a (Cyd, 1637; Horacjusze, 1640) i Jeana Rotrou (Wacław, król Polski, 1647), zastąpione przez pokolenie kluczowe dla tragedii – Jeana Racine’a (Brytannik, 1669; Fedra, 1667; Atalia, 1691) i Thomasa Corneille’a (Timocrate, 1656, największy sukces stulecia). Ich następcy to Prosper Crebillon-ojciec (Radamist i Zenobia, 1711), Wolter (Adelaide du Guesclin, 1734; Alzyra, czyli Amerykanie, 1736; Mahomet, czyli Fanatyzm, 1739), Antoine Lemierre (Wdowa Malabaru, 1770). Dynastyczny i heroiczny temat, początkowo wzięty głównie z historii Rzymu lub Grecji, powoli wzbogacał się o temat narodowy lub egzotyczny, ale wciąż pozostawał na drugim planie, gdyż zasadniczy ciężar tworzenia znaczeń spoczywał na formie. Najdoskonalszy, „absolutny” kształt artystyczny osiągnął dramat klasycystyczny w dziełach Racine’a, który potrafił wykorzystać reguły – decorum (stosowność), prawdopodobieństwo, trojaką jedność (czasu, miejsca, akcji) – dla możliwie doskonałej postaci dramatu. Wiek XVIII utrzymał pozycję klasycystycznej poetyki i jej najwyższego tworu – tragedii, choć już wtedy klasycyzm przybrał postać bardziej liberalnego neoklasycyzmu, otwierającego gatunek na wpływy melodramatu i preferującego temat z dziejów narodowych i egzotyczny.

Neoklasycyzmowi zawdzięczamy właśnie najwybitniejsze polskie tragedie klasycystyczne spośród prawie 50 dzieł napisanych w latach 1804-1832: Ludgarda Ludwika Kropińskiego (1809), Gliński Franciszka Wężyka (1810), Barbara Radziwiłłówna Alojzego Felińskiego (1811), Bolesław Śmiały Antoniego Hoffmanna (1815), Żółkiewski pod Cecorą Ignacego Humnickiego (1820). Kres tragedii tego typu nastąpił w latach popowstaniowych, kiedy to wprowadzono inne wzory – Williama Shakespeare’a, Wiktora Hugo, Calderóna de la Barca. Podstawowe zasady dramatu klasycystycznego łącznie z wysoką pozycją tragedii przejęła jednak i zachowała estetyka akademicka.

Upadek historycznego stylu i typu dramatu klasycystycznego znacznie lepiej przetrwała klasycystyczna komedia, oparta na wzorach greckorzymskich i włoskiego renesansu, drugi w hierarchii poetyk gatunek dramatyczny. Kluczową postacią jest tu Molier, scalający dwie tradycje, wysokiej komedii i niskiej farsy. Tworzy nie tylko wysokie komedie charakteru, jak Skąpiec (1668) czy Świętoszek (1664, 1669), komedie-balety (np. Mieszczanin szlachcicem, 1670), ale też wykraczające poza poetykę farsy jak Lekarz mimo woli (1655) czy Rogacz z urojenia (1660). Komedię pomolierowską tworzyło wielu autorów (Jean Regnard, Philippe Néricault Destouches, Alain Lesage i in.). Właśnie tę komedię wykorzystali nasi osiemnastowieczni reformatorzy jako wehikuł programowej modernizacji polskiego społeczeństwa. Komedia polska wzięła z klasycystycznej poetyki jej regularne odmiany (komedię charakteru, intrygi, sytuacji, dysputy), główny cel i zasadę ridendo castigat mores (śmiechem poprawiać obyczaje) oraz praktykę przerabiania, czyli unarodowionej adaptacji. Klasycyzację komedii zawdzięczał nasz teatr w pierwszym rzędzie Franciszkowi Bohomolcowi, który zaszczepił jej chwyty wypróbowane w jezuickim teatrze szkolnym, już wcześniej poddanym wpływom klasycyzmu. Wzoru gatunkowego dostarczyła La Fausse Agnes, komedia Destouchesa utrzymana w typie moralistycznego genre serieux (gatunku poważnego), z elementami komizmu, ze szlacheckimi bohaterami (zamiast „przysługujących” gatunkowi bohaterów mieszczańskich), oparta na kontrastach postaci i środowisk. Czartoryski, Ignacy Krasicki czy Stanisław Trembecki są obok Bohomolca głównymi przedstawicielami naszej klasycystycznej komedii. I chociaż proces budowania własnej postaci gatunku zakończył w latach 80. wieku XVIII Franciszek Zabłocki, to sama praktyka adaptacji utrzymała się niemal do połowy XIX wieku. Formę gatunku modyfikowała już jednak w latach 60. XVIII w. sentymentalna drama mieszczańska, przekształcając go w mieszaną, klasycystyczno-sentymentalną rodzinną komedio-dramę o ograniczonym komizmie. Wpływy klasycyzmu przetrwały w europejskiej komedii dwóch następnych stuleci, w różnopostaciowej komedii obyczajowej i satyrycznej. Dzięki wsparciu francuskiej Akademii Literatury estetyka dramatu klasycystycznego stała się podstawą dla dramatu mieszczańskiego, a poetyka normatywna zmieniła się w praktyczniejszą poetykę stosowaną, wykorzystaną przez teatr mieszczański i dostosowała się do wymagań realistów.

Bibliografia

• Scherer, Jacques: La dramaturgie classique en France, Paris 2001;
• Scherer, Jacques; Leggatt, Alexander: English Stage Comedy, 1490-1990: Five Centuries of a Genre, London 1998;
• Jomaron, Jacqueline de: Le théâtre en France du Moyen Age á nos jours, Paris 1992;
• Pietraszko, Stanisław: Doktryna literacka polskiego klasycyzmu, Wrocław 1966;
• Ratajczak, Dobrochna: Wstęp, [w:] Polska tragedia neoklasycystyczna, oprac. taż, Wrocław 1988 [BN I 250];
• Ratajczakowa, Dobrochna: Komedia oświeconych, 1752-1795, Warszawa 1993;
• Ratajczakowa, Dobrochna: Comedies polonais, czyli o komediach przepolszczonych, „Pamiętnik Teatralny” 2014, z. 4;
• Rzadkowska, Ewa: Wstęp, [w:] Teorie dramatyczne Oświecenia francuskiego, oprac. i przeł. taż, Wrocław 1958;
• Tieghem, Philippe van: Główne doktryny literackie we Francji. Od Plejady do surrealizmu, przeł. Maria Wodzyńska-Walicka, Ewa Maszewska, Warszawa 1971;
• Trzy poetyki z czasów Richelieu. Francuski klasycyzm o dramacie, wstęp, przekł. i oprac. Michał Bajer, Gdańsk 2010.