Hasła

Część gry aktorskiej obejmująca używanie gestów jako środków wyrazu i elementów kompozycyjnych; także ogół zasad estetycznych i praktycznych dotyczących gestów. Pojęcie gestyki odnosi się przede wszystkim do ruchów rąk, zwłaszcza dłoni, ale zalicza się do niej także ruchy innych części ciała (ramion, głowy, kręgosłupa, nóg).

W zależności od rodzaju teatru może stanowić jeden z podstawowych środków ekspresji oraz narzędzi budowania i przekazywania znaczeń (pantomima, teatr tańca) lub współtworzyć całościowy obraz postaci. W silnie skonwencjonalizowanych odmianach teatru gestyka poddawana jest relatywnie ścisłej kodyfikacji (zwłaszcza tradycyjne teatry azjatyckie: nō, kabuki, kathakali, tzw. opera pekińska). W teatrze europejskim kodyfikacja gestyki występowała w teatrze antycznym (cheironomia), w gatunkach pozostających pod wpływem retoryki, komedii dell’arte oraz w historycznie ukształtowanych typach teatru dążących do wypracowania zestawu ściśle przestrzeganych reguł (gł. teatr klasycystyczny). Na ogół jednak w teatrze europejskim utrzymuje się stałe napięcie między konwencjonalizacją pewnych gestów a innowacyjnym używaniem gestyki przez aktorki i aktorów.

W Polsce ewolucja gestyki przebiegała na ogół zgodnie z procesami zachodzącymi w kulturze europejskiej. Teatr staropolski posługiwał się najprawdopodobniej gestami retorycznymi oraz względnie skonwencjonalizowanymi gestami naśladowczymi, wskazującymi itd. Zasady obowiązujące w odniesieniu do gestyki na przełomie XVIII i XIX w. zawiera Mimika Wojciecha Bogusławskiego, proponująca zestaw skonwencjonalizowanych gestów związanych z wyrażaniem określonych emocji i stanów psychicznych, ale zarazem zachęcająca do kreatywności i samodzielności w tym zakresie. Elementy konwencjonalnej gestyki klasycystycznej funkcjonowały w teatrze polskim przez cały wiek XIX, uzupełniane i modyfikowane inwencją aktorską. Obowiązywała też generalna zasada ograniczenia liczby gestów i umiarkowania w ich wykonywaniu. Zgodnie z konwencjami społecznymi zalecano gesty „okrągłe”, po liniach krzywych, wykonywane przede wszystkim przedramieniem. Jednocześnie zakazane były wszelkie gesty uznawane społecznie za nieprzyzwoite.

Od końca XIX w. zaczęto zrywać z tymi regułami i wprowadzać coraz dalej posuniętą indywidualizację gestów. Równolegle w teatrze modernistycznym pojawiły się tendencje do poszukiwania g. nierealistycznej, zwłaszcza symbolistycznej, mającej wyrażać reakcje podświadome (słynęła z nich Irena Solska). W teatrach awangardowych XX w. pojawiły się tendencje do poszukiwania gestyki niepsychologicznej, w tym do traktowania gestów jako autonomicznego środka wyrazu o własnych walorach plastycznych. Rozwinęły się one szczególnie od lat 60. XX w., częściowo pod wpływem pantomimy Henryka Tomaszewskiego i poszukiwań Jerzego Grotowskiego. Poszczególne teatry autorskie wypracowywały własny rodzaj gestyki, ściśle związany z ich specyficzną estetyką.

Współcześnie nie sposób mówić o żadnej dominującej konwencji gestycznej: niekiedy w obrębie jednego przedstawienia obok niemal całkowitej rezygnacji z gestów występuje ich świadomie komponowany nadmiar.

Bibliografia

• Bogusławski, Wojciech: Mimika, Warszawa 1965;
• Kosiński, Dariusz: Dramaturgia praktyczna. Polska sztuka aktorska XIX wieku w piśmiennictwie teatralnym swej epoki, Kraków 2005;
• Lipiński, Jacek: Sztuka aktorska w Polsce 1500–1633, Warszawa 1974;
• Raszewski, Zbigniew: Zasada N i G, [w:] tegoż: Trudny rebus. Studia i szkice z historii teatru, Wrocław 1990;
• Strzelecki, Ryszard: Aktor a wiedza o człowieku, Rzeszów 2001;
• W stronę praktyki – podręczniki sztuki aktorskiej, red. Dariusz Kosiński, Agnieszka Marszałek, Agnieszka Wanicka, przy współpracy Agnieszki Narębskiej, Kraków 2007.