Hasła

1) rodzaj widowiska o charakterze rozrywkowo-satyrycznym z programem złożonym z różnego typu numerów (występów), połączonych najczęściej konferansjerką (por. konferansjer); 2) typ teatrzyku rozrywkowego, popularnego w Polsce w latach międzywojennych, w którym wystawiano kameralne rewie; 3) rodzaj programu artystycznego prezentowanego w żywym kontakcie z widzami w kawiarniach lub piwnicach; 4) stały zespół wykonawców oferujących programy autorskie o charakterze satyryczno-rozrywkowym; 5) postać kultury popularnej zakorzenionej w aktualności, forma rozrywki, będącej zapowiedzią zjawisk kultury masowej.

Najważniejsze cechy wyróżniające kabaret to: kameralność, środowiskowość, atmosfera wspólnej zabawy publiczności i wykonawców, przekraczanie tabu i ryzyko konfliktu z cenzurą, satyra, aktualność poruszanych tematów, otwarcie na improwizację.

Kabaret narodził się we Francji (Chat Noir, 1881) i szybko rozprzestrzenił w Europie, osiągając stylistyczną odmienność lokalną. Kabaret francuski wyróżniał figlarny ton i finezja, dominowała w nim piosenka; kabaret niemiecki cechowały ostry dowcip, czarny humor, agresywna satyra i powaga, przeważał w nim skecz; kabaret wiedeński znamionował elegancki humor oraz kapryśna fantazja. Początkowo elitarny, z czasem otworzył się dla szerszej publiczności, uległ profesjonalizacji i komercjalizacji.

Kabaret balansował między zabawą i rozrywką, przybierał formy spontanicznej, improwizowanej zabawy (Chat Noir, Zielony Balonik) lub widowiska złożonego z krótkich form scenicznych oraz estradowych. Wykorzystywali go futuryści (soirées Filippo Tommaso Marinettiego), ekspresjoniści (berliński Neopathetisches Cabaret), dadaiści (Cabaret Voltaire Hugo Balla, soirées Tristana Tzary, Francisa Picabii w Théâtre de l’Oeuvre, uliczne przedstawienia Georga Grosza i Waltera Mehringa), a także skamandryci (Pod Pikadorem) jako formę manifestacji swych poglądów na sztukę.

Kabaret inspirował i angażował artystów różnych dziedzin: literatów, malarzy, filmowców, aktorów, muzyków, co zaowocowało bogactwem rodzajów k. (artystyczny, literacki, aktorski, plastyków), typów widowisk i form kabaretowych (np.: théâtre d’ombres, skecz muzyczny, pantomimiczny, taneczny, scenka dramatyczna, monolog, szmonces, szopka, inscenizowana piosenka, quodlibet, blackout, mówiony felieton, a dzisiaj np. film kabaretowy, improwizacja, stand-up i inne).

Tradycja sztuki kabaretowej potwierdza krótkotrwałość rodzących się konwencji, co stanowi o dynamice jego rozwoju. Swoista oryginalność, pozorowana „nowość” rozwiązań estetycznych i stylistycznych były gwarancją sukcesu i zainteresowania. Transgraniczny charakter (sygnalizowany określeniami widowisk kabaretowych jako parateatralnych, paraliterackich, estradowych) wskazuje na jego funkcję mediacyjną, zarówno w obszarze działań artystycznych, jak i w obszarze aktywności kulturowej przedstawicieli różnych pokoleń i środowisk.

Pierwszymi polskimi kabaretami były: Zielony Balonik (Kraków, 1905), Figliki (Kraków 1906) i Kabaret Artystyczno-Literacki Momus (Warszawa 1909). W dwudziestoleciu międzywojennym kabaret przybrał formę teatrzyku, w którym programy oscylowały między stylistyką rewiową (wystawna oprawa sceniczna, nagość, szybkie tempo zmian obrazów, np. w Morskim Oku) i stylem klasycznego kabaretu, którego podstawą były: literackie teksty, aktorstwo i konferansjerka (np. Qui Pro Quo, Banda).

Ich tradycję kontynuowały kabarety powstałe po II wojnie światowej: U Lopka (Kazimierza Krukowskiego), Dymek z papierosa (Wojciecha Dzieduszyckiego), Dudek (Edwarda Dziewońskiego), Stańczyk (Antoniego Marianowicza), Dreszczowiec (Wojciecha Młynarskiego i Macieja Zembatego), teatrzyk estradowy Syrena (Jerzego Jurandota). Inne kabarety, poszukując własnego stylu, opierały programy na zawoalowanej satyrze, grotesce i purnonsensowym humorze. Były wśród nich kabarety amatorskie, studenckie (Tey) i zawodowe; eksperymentujące (np. Kici-Koci Mirona Białoszewskiego), polityczne (Pod Egidą, Elita), autorskie (np. 7 kotów): kabaretowe duety (Długi), kabaret jednego aktora (Macieja Dańca) oraz kabaret radiowy (Eterek, Sześćdziesiąt minut na godzinę) i telewizyjny (Olgi Lipińskiej).

Na drugim biegunie sytuowały się kabarety z założenia apolityczne: Kabaret Starszych Panów Jerzego Wasowskiego i Jeremiego Przybory oraz Piwnica Pod Baranami założona przez Piotra Skrzyneckiego. Po transformacji ustrojowej kabaret rozwijał się równie intensywnie, proponując parodię i intertekstualną zabawę, jak POTEM, lub ośmieszając pozoranctwo, bezrefleksyjność konsumenta dóbr kultury masowej i popularnej, jak Kabaret Moralnego Niepokoju, Grupa Rafała Kmity, Łowcy.B, Kabaret Ani Mru Mru, Hrabi, Limo, Kabaret Młodych Panów.

Bibliografia

• Appignanesi, Lisa: Kabaret, przeł. Agnieszka Kreczmar, Warszawa 1990;
• Fleischer, Michael: Zarys teorii kabaretu, [w:] tenże: Konstrukcje rzeczywistości, Wrocław 2002;
• Groński, Ryszard Marek: Taki był kabaret, Warszawa 1994;
• Jaki jest kabaret?, red. Dorota Fox, Jacek Mikołajczyk, Katowice 2012;
• Kiec, Izolda: Historia polskiego kabaretu, Poznań 2014;
• Kiec, Izolda: W kabarecie, Wrocław 2004;
• Kiec, Izolda: Wyprzedaż teatru w ręce błazna i arlekina... czyli o kabarecie, Poznań 2001.

Mówiona encyklopedia teatru polskiego

Z Dorotą Fox rozmawia Kamil Radomski