Hasła

Zespół przekonań wypracowanych w praktyce twórczej i odbiorczej teatru, dotyczących zasad realizacji wydarzenia teatralnego i koniecznych dla skutecznej komunikacji. W najszerszym znaczeniu konwencja teatralna oznacza umowę pomiędzy twórcami i odbiorcami, która wyznacza zgodę na spotkanie aktorów i widzów w określonej ramie (aktorzy działają, widzowie są świadkami tych działań), w węższym, bardziej specyficznym, opisuje sposób konstruowania i prezentacji przedstawienia oraz zasady rządzące światem przedstawionym spektaklu.

Dariusz Kosiński proponuje wyróżnienie trzech podstawowych grup konwencji teatralnych: konwencje sceniczne (decydujące o kształcie świata przedstawionego), konwencje przedstawienia (decydujące o konstrukcji i prezentacji spektaklu) i konwencje odbioru (związane z relacją scena-widownia) [Kosiński 2009]. Bardziej złożona jest typologia Patrice’a Pavisa, który proponuje podział na: konwencje rzeczywistości przedstawionej (czyli kody teatralne), konwencje odbioru (stosowane dla uzyskania „właściwej” recepcji przedstawienia przez widza, np. dobra słyszalność aktorów), konwencje specyficzne dla teatru (jak np. apart czy monolog jako sposób informowania o myślach postaci), konwencje stylistyczno-kulturowe (wypracowane w różnych kulturach swoiste sposoby przedstawiania, np. symbolika koloru i gestu w teatrze Dalekiego Wschodu), konwencje genologiczne (związane z gatunkiem, np. typy postaci w tragedii). Pavis dopuszcza też prostszą klasyfikację alternatywną, dzielącą konwencje teatralne na imitacyjne i operacyjne – te pierwsze miałyby służyć „stworzeniu wrażenia autentyczności świata fikcyjnego”, te drugie zaś, odwrotnie, „stosowane są w teatrze odrzucającym wierne naśladowanie rzeczywistości” i ustanawiają grę z konwencjami pierwszego typu [Pavis 1998]. W historii teatru prawidłowością jest wszakże zmienność konwencji teatralnych przebiegająca w sekwencji: „kształtowanie się normy – ujednolicenie się i rozpowszechnienie normy – pogwałcenie normy przez wymyślenie konwencji przeciwstawnej – wykształcenie się nowej normy” [Pavis 1998; Fik 1995]. I choć istnieją również w teatrze zachodnim formy o wybitnie silnej konwencjonalności i trwałych zasadach (np. opera, operetka, farsa), to także w ich obrębie odbywa się stale spór pomiędzy konwencjami imitacyjnymi a operacyjnymi. Obserwacja zmian konwencji pozwala wyznaczać teatralne kierunki i prądy, a także mówić o stylu przedstawienia.

„Zaakceptowanie przez artystę obowiązującej go współcześnie konwencji nie musi przesądzać o wartości jego dzieła, podobnie jak fakt, iż ją odrzucił. Mimo to właśnie tym, którzy buntują się przeciw obowiązującym konwencjom, sztuka zawdzięcza swe dynamiczne przemiany” [Fik 1995]. „Konwencja” nie mieści się jednak w tym samym polu semantycznym co „stereotyp” czy „tradycja” i nie musi odsyłać do form „przebrzmiałych” lub „schematycznych” – nie jest możliwe przedstawienie teatralne, które odrzuca „wszelkie konwencje”, ponieważ to właśnie one tworzą na zasadzie umowy społecznej m.in. podstawową sytuację komunikacyjną sztuki teatru.

Bibliografia

• Kosiński, Dariusz: Słownik teatru, Kraków 2009 [hasło: konwencja];
• Pavis, Patrice: Słownik terminów teatralnych, przeł. i oprac. Sławomir Świontek, Wrocław – Warszawa – Kraków 1998 [hasło: konwencja];
• Przeciw konwencjom. Antologia tekstów o teatrze polskim i obcym, red. Marta Fik, Warszawa 1995;
• Burns, Elizabeth: O konwencjach w teatrze i życiu społecznym, przeł. Henryk Holzhausen, „Pamiętnik Literacki” 1976, z. 3;
• Świontek, Sławomir: O konwencji teatralnej (1971), [w:] Problemy teorii dramatu i teatru, red. Janusz Degler, t. 2, Wrocław 2003.