Osoby

1.

Poznałem Zbyszka przed czterdziestu laty. Współpracę z Państwowym Instytutem Sztuki rozpoczynaliśmy podobnie — na pracach zleconych, z tym że Zbyszek prowadził je podczas studiów od roku 1952, a ja dopiero po studiach od jesieni 1955. Zbyszek wykonywał prace materiałowe z teatru staropolskiego na sesję Odrodzenie w Polsce, następnie zbierał materiały i fotografie do dwu albumów poświęconych Mickiewiczowi i Słowackiemu na scenach polskich, przygotowując również pracę magisterską pod kierunkiem Zofii Szmydtowej „Kordian” na scenach polskich. Spotykał jeszcze w Sekcji Teatru Schillera, wcześniej ode mnie, około 1953 poznał Raszewskiego. Kiedy pojawiłem się w PIS-ie, Zbyszek od 1 września 1955 rozpoczął pracę jako nauczyciel języka polskiego w Liceum Ogólnokształcącym w Biskupcu Reszelskim w województwie olsztyńskim, skierowany przez resort oświaty. Przebywał tam dwa lata, ale współpracy z PIS-em nie przerwał i dobrze pamiętam jego nauczycielskie odwiedziny w Sekcji Teatru. Od jesieni 1956 pracowałem już w Zakładzie Historii i Teorii Teatru na pół etatu obok Jurka Jackla, który rychło przeszedł do redakcji „Przeglądu Humanistycznego”, a na jego miejsce od 1 czerwca 1957 Henryk Szletyński zaangażował Zbyszka do sekretariatu Słownika biograficznego teatru polskiego.

Niebawem i mnie skierowano z działu dokumentacji Eugeniusza Szwankowskiego do zespołu słownikowego. Siedzieliśmy w kąciku „leksykograficznym” wydzielonym szafami w dużej sali na parterze, na lewo od wejścia głównego (dziś Archiwum Fotograficzne). Uczył nas jednako, wprowadzał w życie i w teatr, bawił barwnymi anegdotami Stanisław Dąbrowski. Przez dwa lata pisaliśmy ze Zbyszkiem na wyścigi hasła słownikowe, podzieliwszy się mechanicznie literami. W jednym ze sprawozdań z tego okresu Zbyszek napisał, że opracował ok. 600 haseł! Takie to były pionierskie i na poły amatorskie lata Słownika. Od jesieni 1957 do czerwca roku następnego uczestniczyliśmy w prywatnym seminarium żoliborskim Raszewskiego.

W końcu grudnia 1958 otrzymaliśmy obaj pisma wymawiające pracę z dniem 30 czerwca 1959 w związku z odgórnym zarządzeniem o likwidacji półetatów.

Pamiętam interwencje w naszej sprawie Raszewskiego. W obronie Zbyszka uparcie występował Tadeusz Sivert. I rzeczywiście ze skutkiem pomyślnym. 20 czerwca prof. Juliusz Starzyński anulował Zbyszkowi wymówienie, na dziesięć dni przed „wygaśnięciem stosunku służbowego”. W wymiarze półetatu pracował aż do maja 1961. Od tego czasu nasze kontakty były przygodne, niejako zawodowe. Spotykaliśmy się w czytelniach Biblioteki Uniwersyteckiej i Narodowej, na premierach teatrów warszawskich, w redakcji Słownika biograficznego teatru polskiego, na licznych obronach doktorskich w Instytucie Sztuki PAN, na sesjach naukowych. Byłem wydawcą i redaktorem dwu Jego tytułów: małej monografii Stanisława Wysocka (PIW 1965 — debiut książkowy) oraz edycji pism Wysockiej Teatr przyszłości (WAiF 1973). Spotykaliśmy się jeszcze wcześniej w Państwowym Wydawnictwie Naukowym za dyrekcji Adama Bromberga, gdzie Zbyszek był redaktorem działu teatru i filmu Wielkiej Encyklopedii Powszechnej (1960–1961), ja zaś redagowałem tytuły z literatury i sztuki w Redakcji Filologii Polskiej. Na nowo los związał nas w Instytucie Sztuki PAN od roku 1982, kiedy to Szacowna Dyrekcja (Stanisław Mossakowski i Wilski) przygarnęła wojennego wypędka.

Z wczesnych lat instytutowych utrwalił mi się portret Zbyszka, przystojnego młodzieńca, w paradnym mundurze harcerskim. Wysoki, szczupły, wręcz chudy, w krótkich spodenkach – niczym sympatyczny harcerski Don Kichot. Do ZHP należał w latach 1947–1949, a od roku 1956 prowadził hufce i obozy. Była to jego jedyna „przynależność organizacyjna”, nie licząc Związku Nauczycielstwa Polskiego i Stowarzyszenia Polskich Artystów Teatru i Filmu. Swoje pasje społeczne ujawniał również w Instytucie Sztuki. W latach 1972–1976 przewodniczył Radzie Zakładowej ZNP, aktywnie działał w „Solidarności”, zasiadał w różnych komisjach wewnętrznych Instytutu, niektórym przewodniczył. Odznaczał się talentem organizacyjnym, rozwagą, poczuciem odpowiedzialności i sprawiedliwości. Cenił lojalność, dyskrecję, delikatność, prawdomówność, zobowiązania – po prostu nie zawodził. Jednało Mu to szacunek i wysoki autorytet. Był człowiekiem „osobnym”, zamkniętym, nieskorym do zwierzeń, narzekań, plotek, swą paroletnią ciężką chorobę (rak) ukrywał nawet przed bliskimi współpracownikami.

4 kwietnia 1974 zaślubia młodszą o sześć lat Małgorzatę Marię Dunin-Wąsowicz. 5 września 1979 święci urodziny córki Magdaleny Ireny. Spotykaliśmy się czasem na spacerze w Łazienkach, Zbyszek – z córką, ja z wnukiem, urodzonym 7 lat później. Zazdrościłem Mu tej młodości.

Ostatnie życzenia noworoczne składałem Mu w nastroju świątecznym: by Jego „grant litewski”, który tak sprawnie przygotował i organizował, pięknie się rozwijał; by Jego zapał pedagogiczny i seminarium doktoranckie dla młodych historyków teatru przynosiło Mu wiele satysfakcji; by zdrowie Mu służyło w realizacji tych powiększonych zadań. Od przesadnie hałaśliwego, ogłupiającego i zazwyczaj fałszywego Sylwestra wstępował w drogę cierniową,

z całą swoją żarliwością religijną, by 29 stycznia 1995 roku wstąpić na Golgotę. Żegnaliśmy Go 2 lutego w kościele św. Marcina na Piwnej, uroczystości pogrzebowe odbyły się tegoż dnia w rodzinnym Rogowie.

2.

Urodził się 20 kwietnia 1934 w Rogowie (powiat Brzeziny, województwo łódzkie), otrzymawszy na chrzcie dwa imiona: Zbigniew Tytus. W ankietach personalnych nie ukrywał „pochodzenia społecznego”, wpisując do rubryki słowo „ziemiańskie”. Choć urodził się w dworze rogowskim, to w rubryce „przynależność klasowa” zapisywał „inteligencja” – zgodnie z prawdą. Po wojnie ojciec Zbigniew pracował jako inżynier w biurach projektowych, matka Irena z Jagminów była laborantką Zakładu Ekologii PAN.

Od września 1945 uczęszczał do Gimnazjum im. M. Kopernika w Łodzi, a od 1947 do Gimnazjum i Liceum im. S. Batorego w Warszawie, gdzie w roku 1951 otrzymał świadectwo dojrzałości. W latach 1951–1955 studiował polonistykę na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Warszawskiego. 20 czerwca 1955 otrzymał dyplom magisterski z podpisami rektora Stanisława Turskiego i dziekana Zdzisława Libery.

Całe życie zawodowe nieprzerwanie związał z Instytutem Sztuki (1957–1995), czyli przez pracowite 38 lat, zdobywając kolejne stopnie i stanowiska: asystent (od 1 czerwca 1957), starszy asystent (od 1 listopada 1960), adiunkt (od 1 października 1967), docent (od 1 sierpnia 1978), profesor zwyczajny (od 1 lutego 1993). Od 1 kwietnia 1976 był kierownikiem pracowni słownikowej. W końcowym etapie opracowywania tomu I (wyd. w 1973) był zastępcą redaktora naczelnego, a od 1984, po ustąpieniu Raszewskiego, przejął obowiązki redaktora naczelnego tomu II (wyd. w 1994). W latach 1981–1987 zajmował stanowisko zastępcy dyrektora ds. naukowych, od 1 lutego 1990 do 31 stycznia 1993 był zastępcą Sekretarza Wydziału I PAN, Andrzeja Wyczańskiego.

Od lutego 1976 prowadzi zajęcia dydaktyczne w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej w Warszawie, początkowo na pracach zleconych, od października 1977 w wymiarze pół etatu starszego wykładowcy, od października 1979 jako docent kontraktowy, w końcu profesor. Najprzód w semestrze letnim 1975/76 wykłada historię teatru i dramatu polskiego na Wydziale Lalkarskim PWST w Białymstoku, w latach 1976–1979 ma zajęcia z historii teatru i dramatu na Wydziale Aktorskim, od października 1976 prowadzi na Wydziale Wiedzy o Teatrze seminarium z krytyki teatru dawnego, a od 1979 ćwiczenia z nauk pomocniczych, okresowo także wykłady i ćwiczenia z historii teatru polskiego. W semestrze zimowym 1984/85 jest pełnomocnikiem rektora PWST do spraw organizującego się na nowo po dwuletniej przerwie Wydziału Wiedzy o Teatrze i pełni obowiązki dziekana. W latach 1981–1984 i od 1987 jest członkiem Senatu PWST. Za osiągnięcia w pracy dydaktyczno-wychowaczej i promowanie magistrantów otrzymuje w 1983 nagrodę Ministra Kultury i Sztuki, a w 1987 nagrodę Rektora PWST.

Od 1981 kieruje Studium Doktoranckim w Instytucie Sztuki i prowadzi seminarium teatrologiczne dla doktorantów, opiekując się otwartymi przewodami doktorskimi, m.in. Marka Waszkiela — Teatr lalek w Polsce do 1945 r. (obrona 1989), Marka Piekuta — Józef Kenig jako krytyk teatralny, Elżbiety Sikory — Dramat modernistyczny w Teatrze Miejskim w Krakowie 1893–1914, Rafała Węgrzyniaka — Dzieje sceniczne Wesela Stanisława Wyspiańskiego 1901–1987. Recenzuje wiele rozpraw habilitacyjnych i doktorskich w Instytucie Sztuki, Instytucie Badań Pedagogicznych, na uniwersytetach Jagiellońskim, Warszawskim i Śląskim.

Kieruje tematami w ramach centralnych programów badawczo-rozwojowych: Teatry w Polsce 1765–1965, Repertuary teatrów w Polsce. Od 1981 jest członkiem Komitetu Nauk o Sztuce PAN, od 1984 członkiem prezydium tego Komitetu, od 1981 należy do Rady Naukowej Instytutu Sztuki, a od 1988 do Rady Redakcyjnej Polskiego Słownika Biograficznego W roku ubiegłym [1994] został wybrany prezesem Polskiego Towarzystwa Historyków Teatru.

Bywał dobrym ambasadorem polskiej nauki o teatrze. Od 1978 jest przedstawicielem Polski w Międzynarodowej Federacji Badań Teatralnych (FIRT) i członkiem Komitetu Wykonawczego (od 1984). Ponadto od 1981 jest członkiem międzynarodowej rady redakcyjnej czasopisma „Theatre Research International”, a od 1984 konsultantem International Bibliography of Theatre. Znając dobrze angielski i francuski bierze udział w licznych konferencjach i kongresach międzynarodowych, w posiedzeniach Komitetu Wykonawczego FIRT. Oto skrócony kalendarz jego wyjazdów zagranicznych: ZSRR – Moskwa, Leningrad, Kijów (1963), Wenecja (1966), Francja (1967 – czteromiesięczne stypendium), Moskwa (1978), Kanada (1979), Lipsk (1981), Holandia (1983), Włochy (1984), Nowy Jork i Filadelfia (1987), Wenecja (1988), Sztokholm (1989), Praga (1991). We wrześniu 1986 organizuje w Warszawie spotkanie Komitetu Wykonawczego FIRT i związane z nim sympozjum międzynarodowe na temat metod stosowanych w badaniach teatralnych.

3.

Już od 1951, pierwszego roku studiów, zaczął pisywać dorywczo recenzje literackie i teatralne, m.in. w „Nowej Kulturze”. W jego wykazach prac naukowych pierwszą pozycję zajmuje artykuł Z dziejów greckiego dramatu antycznego na scenach polskich, ogłoszony w „Zeszytach Teatralnych” (1959/60, nr 7). W „Pamiętniku Teatralnym” debiutował recenzją z tomu wspomnień Stanisława Krzesińskiego Koleje życia (1960, z. 1) i w tym piśmie opublikował kilkanaście rozpraw, artykułów i przyczynków. Pierwsze studia Wilskiego dotyczą recepcji scenicznej Mickiewicza i Słowackiego na scenach polskich, m.in. „Dziady” w inscenizacji Ryszarda Wasilewskiego i Stanisławy Wysockiej. Od roku 1961 pracuje pod kierunkiem Raszewskiego nad rozprawą doktorską Życie i działalność artystyczna Stanisławy Wysockiej, którą obroni w Instytucie Sztuki 27 czerwca 1967 (ogłoszona w nowej wersji pod niezbyt szczęśliwym tytułem Wielka tragiczka dopiero w 1982 w Wydawnictwie Literackim). Zainteresowanie sztuką aktorską utrwala się w wieloletnich pracach nad dwoma tomami Słownika biograficznego teatru polskiego. Ale jednocześnie ta pracownia zmusza go do ciągłego poszerzania pola badań. Najprzód przygotowuje rozprawę Polskie szkolnictwo teatralne 1811–1944 (Ossolineum, Wrocław 1978), przedstawioną na przewodzie habilitacyjnym 16 czerwca 1977. Poświęci się następnie od 1976 badaniom sytuacji społecznej aktora, których owocem stanie się wydany niewielki tom studiów Aktor w społeczeństwie. Szkice o kondycji aktora w Polsce (Ossolineum, Wrocław 1990). Ten mały i piękny „portret zbiorowy” aktorstwa polskiego nie wyczerpywał tematu, ale do niego zachęcał, otwierał perspektywy badawcze, wskazywał drogi poszukiwań. Za te studia na poły socjologiczne Rada Naukowa Instytutu Sztuki PAN na posiedzeniu 8 czerwca 1989 występuje o nadanie Wilskiemu tytułu naukowego profesora nadzwyczajnego, a 17 października 1990 Prezydent RP Wojciech Jaruzelski nadaje mu „tytuł naukowy profesora nauk humanistycznych”.

13 lipca 1989 pisze Wilski w autoreferacie: „Głównym przedmiotem moich zainteresowań pozostają jednak szeroko pojęte problemy historii sztuki aktorskiej w jej aspektach artystycznych, psychologicznych i socjologicznych. Nad tą problematyką pracuję też ze studentami Wydziału Wiedzy o Teatrze PWST. Obecnie moje badania koncentrują się wokół uwarunkowań uprzedzeń wobec aktorów w skali europejskiej, czego wyrazem był referat wygłoszony ostatnio na kongresie w Sztokholmie”.

15 października 1966 Raszewski składa „notatkę” w sprawie rozprawy doktorskiej Wilskiego: „Mgr Zbigniew Wilski od wielu lat zatrudniony jest w pracowni, która przygotowuje do druku słownik biograficzny ludzi teatru w Polsce. Tu zdobył dużą wiedzę i duże doświadczenie, gdy chodzi o badania biograficzne aktorstwa polskiego. Jego własne zainteresowania kazały mu skupić uwagę na problemach sztuki aktorskiej. W tej dziedzinie znacznie trudniej zdobyć u nas doświadczenie badawcze, aniżeli w dziedzinie biografistyki. Dlatego też należy podkreślić, że mgr Wilski nie tylko dobrze zaznajomił się z dotychczasowym stanem badań – polskich i obcych – lecz także umiejętnie zastosował wyniki tych badań w praktyce dochodząc do bardzo pożytecznych i ciekawych wniosków”. „Całość, pionierska jak wszystkie u nas prace analityczne poświęcone sztuce aktorskiej, jest rzetelna, jasna, odznacza się chwalebną ostrożnością (za wcześnie jeszcze u nas na rozległe uogólnienia w tej dziedzinie), a jednocześnie formułuje wnioski, które dla dalszych badań nad aktorstwem polskim będą miały niewątpliwie podstawowe znaczenie”.

I wszyscy późniejsi recenzenci zgodnie zaliczali rozprawę o Wysockiej do grupy najlepszych monografii poświęconych aktorom. Przejrzysta kompozycja, precyzyjny zarys biograficzny, gruntowna charakterystyka aktorstwa, przegląd poglądów estetycznych aktorki, analiza działalności reżyserskiej i pedagogicznej, opatrzona obszernymi aneksami (kronika życia, wykaz ról i prac reżyserskich, film, estrada, bibliografia).

Zainteresowania badawcze Wilskiego miały szeroki zakres chronologiczny — od powstania sceny narodowej po czasy współczesne (np. referat o zespole Gardzienice), w czym dostrzega się ślady „inspiracji metodologicznej” Raszewskiego. Warsztat słownikowy wyrobił w nim potrzebę wszechstronnej erudycji, zmysł syntezy, poczucie dystansu historycznego, komparatystyki, konieczność poruszania się na pograniczu nauk pokrewnych (historia literatury, historia, historia sztuki, socjologia), głęboki szacunek dla źródeł i dokumentacji.

Pisał stosunkowo mało i pisanie sprawiało mu wyraźną trudność. Z latami coraz lepiej pokonywał opór materii pisarskiej, ale gromadzenie materiałów sprawiało mu większą przyjemność. W pisarstwie historycznoteatralnym bliższy był literaturze faktu niż potoczystej biografii, opowieści, eseju, nie lubił serii „Żywoty” Szczublewskiego, nieufnością darzył wszelkie hipotezy, „gdybania”, grę wyobraźni i intuicji. Wypracował własną „sztukę narracji interpretującej”, jak napisała w jednej z recenzji Irena Sławińska. Bohdan Korzeniewski pisał znowu o „zastosowaniu tradycyjnej metody historycznej”, w czym można zauważyć cień przygany. „Gromadzi dokumenty, sprawdza i prostuje wiadomości, układa fakty w przyjęte systemy porządkujące. Przeprowadza te zabiegi z pełną sprawnością warsztatu.” (Recenzja rozprawy doktorskiej Życie i działalność Stanisławy Wysockiej, 30 maja 1967).

Prace Wilskiego mają bardziej charakter dokumentacyjno-naukowy niż literacki, o co zabiegali i zabiegają niektórzy dziejopisarze. Niczego nie tworzył dla efektu, popularności, rozgłosu. Wszystkie jego prace ukazywały się w małych nakładach, przeważnie w seriach źródłowych, w ubogiej oprawie edytorskiej (wydanie Wielkiej tragiczki na pakowym papierze z gazetowymi ilustracjami miało już posmak skandalu), adresowane były do wąskiego kręgu specjalistów, środowiska naukowego. Nie miały wznowień, nikt im nie robił reklamy, nie rozpieszczali go recenzenci i prasa. Nie otrzymywał nagród i wyróżnień. To może zbyt wysoka cena jego niezwykłej skromności.

Statystycznie jego dorobek naukowy nie jest obfity. Trzy tematy — trzy książki, nie licząc prac słownikowych, działalności pedagogicznej i organizacyjnej. Ale pamiętam żywo jego niektóre artykuły ogłaszane w „Pamiętniku Teatralnym”, „Pamiętniku Literackim”, w „Kulturze i Społeczeństwie”, „Dialogu”, „Scenie”, „Teatrze”, „Miesięczniku Literackim” (Dawne, międzywojenne spory o krytykę teatralną, 1968, nr 2), nie mówiąc już o programach teatralnych. Trzeba do tego dodać hasła w Słowniku biograficznym teatru polskiego, Polskim Słowniku Biograficznym, w Enciclopedia dello Spettacolo (Varsovia), Wielkiej Encyklopedii Powszechnej (Aktorstwo). Ogłaszał też prace w pismach zagranicznych, m.in. „Theatre Research International”, „Revue d’Histoire du Theatre”.

W dziejach teatru polskiego, nie tylko historiopisarstwa, Zbigniew Wilski zajął poczesne miejsce.

Edward Krasiński

Źródło: Edward Krasiński, Zbigniew Wilski (1934–1995), „Pamiętnik Teatralny” 1995, z. 1/2, s. 227–236.

Bibliografia

• Mickiewicz, Słowacki, Krasiński, Norwid i Wyspiański na scenach polskich 1.VII.1955 – 1.V.1960, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 1960;
• Warsztat teatralny Państwowego Instytutu Sztuki Teatralnej 1936–1939, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 1971;
• Klasa dykcji i deklamacji przy Warszawskim Towarzystwie Muzycznym, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 1974;
• Polskie szkolnictwo teatralne 1811–1944, Instytut Sztuki PAN, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1978;
• Wielka tragiczka, Wyd. Literackie, Kraków 1982;
• Sytuacja społeczna aktorów w okresie tworzenia się zawodowych zespołów teatralnych w Europie, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 1983;
• Aktor w społeczeństwie : szkice o kondycji aktora w Polsce, Instytut Sztuki PAN, Wrocław 1990;

Prace edytorskie i redakcyjne

• Heise Ewa et al.: Słowacki na scenach polskich, red. nauk. Tadeusz Sivert, wybór i oprac. materiału ilustracyjnego Tadeusz Pacewicz, Jerzy Timoszewicz, Zbigniew Wilski, wstęp Ewa Heise, T. Pacewicz, Instytut Sztuki PAN, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1963;
• Dąbrowski Stanisław: Aktorowie w podróży, wstęp Zbigniew Raszewski, do dr. przygot. i indeks zestawił Zbigniew Wilski, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1969;
• Wysocka Stanisława: Teatr przyszłości, opracował i wstępem opatrzył Zbigniew Wilski, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1973;
• Słownik biograficzny teatru polskiego. T. 2, 1900–1980, PWN, Warszawa 1994;