Balet w 1 akcie z prologiem. Libretto i muzyka: Arthur Bliss; choreografia: Ninette de Valois (Witold Borkowski); scenografia: Edward McKnight Kauffer (Irena Lorentowicz).
Prapremiera: Paryż 15 VI 1937, Theatre des Champs-Elysees, Vic-Wells Ballet.
Premiera polska: Wrocław 8 II 1964, Państwowa Opera.
Osoby: Czarna Królowa - June Brae (Ruta Syldorf); Czerwony Rycerz - Harold Turner (Bronisław Kropidłowski); Czerwona Królowa - Pamela May (Klara Kmitto); Czarny Rycerz - Michael Somes (Waldemar Karst); Czerwony Król - Robert Helpmann (Alfons Wanoth); dwaj gracze w szachy: Miłość - Joy Newton (Adam Rymarczyk) i Śmierć - Frederick Ashton (Franciszek Warliński); czarni rycerze, czarne wieże, czerwone laufry, czerwone wieże, czarne pionki, czerwone pionki.
Prolog. Przy stole siedzą dwaj gracze w szachy, Miłość i Śmierć, nad nimi olbrzymia ręka, jakby przyczajona w oczekiwaniu na posunięcia figur, których stawką jest życie ludzkie. Miłość robi pierwszy ruch, następnie Śmierć przesuwa figurę. Miłość wstaje od stołu. Zaczyna się rozgrywka.
Rozgrywka. Podłoga sceny pokrywa się olbrzymią szachownicą, na której ustawiony jest z boku tron królewski. Wchodzą figury szachowe (taniec pionków), zajmując odpowiednie pola. Zjawia się dumna i energiczna Czarna Królowa w asyście dwóch Czarnych Rycerzy. Królowa atakuje dwóch Czerwonych Rycerzy, jeden wycofuje się od razu, a drugi olśniony jej pięknością, ulega niebezpiecznemu czarowi groźnej władczyni (taniec Czerwonego Rycerza - mazurek). Za niosącymi sztandar czerwonymi pionkami kroczą teraz czerwone laufry i wieże, a za nimi wchodzi nieśmiało Czerwona Królowa i stary, tchórzliwy Czerwony Król. Czarna Królowa przypuszcza na nich atak, a gdy wszystkie laufry i wieże są już zabrane, występuje Czerwona Królowa, błagając o litość dla swego męża. Jednakże Czarna Królowa oddaje przeciwniczkę w ręce swych figur. Wówczas Czerwony Rycerz, mimo że zakochany jest w agresorce, staje w obronie swej Królowej i przyjmuje wyzwanie Czarnej Królowej (pas de deux). Szala zwycięstwa zdaje się przechylać na stronę Czarnej Królowej; nagle przeciwnik powala ją na kolana i wznosi miecz do śmiertelnego ciosu. Lecz uśmiech Królowej obezwładnia go. Korzystając z tej chwili słabości, Czarna Królowa zadaje mu podstępnie cios sztyletem. Ukazuje się zwycięska Śmierć, która pokonała Miłość. Czerwone figury wynoszą martwego Rycerza, a Czarna Królowa rozgląda się za nową ofiarą. Wybór jej pada na opuszczonego przez wszystkich Czerwonego Króla. Znęca się nad nim, szyderczo wyzywając na pojedynek, by po chwili zrezygnować ze zbyt łatwego zwycięstwa nad osaczoną przez czarne figury ofiarą. I nagle w Królu budzi się młodzieńczy wigor, Królowa uznaje więc, że teraz może osobiście uśmiercić przeciwnika. Czerwony Król pada martwy, ten mat kończy grę. Pomysł przedstawienia partii szachów w formie baletu nie był nowością, gdyż już na dworze króla francuskiego Ludwika XIV dano w 1607 "Balet szachów" ("Ballet des Echecs"). W balecie "Szach-mat" rozgrywka szachowa nie jest jednak pretekstem do pokazania efektownych ewolucji tanecznych, lecz alegorią walki Miłości ze Śmiercią. Ponury fatalizm ciąży nad atmosferą baletu już od ekspozycji tematu w prologu, gdy Miłość zdaje sobie sprawę z nieuniknionej porażki. Dalsza rozgrywka toczy się w nastroju uroczystej celebracji, przerywanej gwałtownymi spięciami dramatycznymi, przy czym wszystkie postacie działają jakby pod wpływem jakiejś nadprzyrodzonej siły, niezależnej od ich woli. W tej swobodnie potraktowanej rozgrywce niektóre sytuacje na szachownicy nie odpowiadają regułom gry w szachy. Muzyka ilustruje przebieg akcji, jest barwna i efektowna, mimo pewnych dłużyzn, osłabiających napięcie dramatyczne.
Balet "Szach-mat", uznany za jedną z najlepszych kompozycji choreograficznych N. de Valois, wznowiony był przez Sadler's Wells Ballet 18 XI 1947 w Covent Garden oraz przez The Royal Ballet 14 XII 1971, w obs. M. Mason, R. Nuriejew, R. Helpmann. Balet "Szach-mat" powtórzony był przez W. Borkowskiego, sc. R. Bubiec w łódzkim Teatrze Wielkim 24 III 1973, w obs. J. Niesobska, K. Knol, E. Wycichowska, B. Jankowski, E. Kowalczyk.
A. Bliss jest również autorem muzyki dwóch innych baletów, zajmujących wysoką rangę w narodowym repertuarze brytyjskim: "Cud w Gorbals" ("Miracle in the Gorbals"), libr. M. Benthall, chor. R. Helpmann, sc. E. Burra, Londyn 26 X 1944, Sadler's Wells Ballet: zdarzenie w dzielnicy doków Gorbals w Glasgow; tłum wierzy w pojawienie się Chrystusa w postaci Obcego (R. Helpmann), który wskrzesza młodą samobójczynię (P. Clayden), lecz miejscowy kapłan (D. Paltenghi) podburza ludzi do zamordowania Obcego. Balet wzorowany jest na średniowiecznej formie moralitetu, zwanego też "miracle", i stąd pochodzi tytuł. "Cud w Gorbals" wystawiony był w Polsce w czasie występów Sadler's Wells Ballet IX 1947.
"Adam Zero", libr. M. Benthall, chor. F. Ashton, sc. R. Furse, Londyn 10 IV 1949, Sadler's Wells Ballet. Tematem baletu jest cykl ludzkiego życia: Człowiek (R. Helpmann), otaczany z biegiem lat tłumem przyjaciół i wrogów, widzi, w miarę zbliżania się starości, pustkę wokół siebie i staje samotnie w obliczu śmierci.
Źródło: Przewodnik Baletowy Irena Turska, PWM 1997
Ukryj streszczenie