Artykuły

W listpadzie na scenie Teatru Narodowego goszczą dwa rosyjskie teatry. 5 listopada o g. 18 i 20 Centrum Meyerholda i Tieatr Sowriemiennik z Moskwy prezentował "Szynel" [na zdjęciu]. Dziś o g. 19 Aleksandrinskij Teatr z Sankt Petersburga pokaże "Dwojnik".

Fokin, śladem Gogola i Dostojewskiego, tropi w swoich przedstawieniach drobnych urzędników rosyjskich, "małych ludzi" zaplątanych we własną ambicję i brak perspektyw w sztywnym systemie biurokratycznym XIX-wiecznej Rosji.

Bohater Szynela Nikołaja Gogola, petersburski urzędnik najniższej rangi, kosztem wielkich wyrzeczeń sprawia sobie nowy płaszcz. Jego szczęście trwa krótko, bowiem okrycie zostaje zrabowane podczas pierwszej przechadzki. Zrozpaczony, szuka pomocy u "znacznych osobistości", ale bez skutku. Zapada na zdrowiu i umiera, a jego duch nawiedza petersburskie ulice i kradnie okrycia innym urzędnikom.

Sobowtór (ros. Dwojnik) Fiodora Dostojewskiego to opowieść o radcy tytularnym, który chce awansować w hierarchii społecznej. Niezgrabne starania przynoszą jednak odwrotny skutek. Pojawia się wręcz jego sobowtór - człowiek o tym samym pochodzeniu i wyglądzie, który zajmuje miejsce pracy pana Goladkina, wkrada się w łaski przełożonych i zbiera wszystkie należne mu pochwały. Niepowodzenia, i wyrzuty sumienia doprowadzają bohatera do obłędu.

***

Poemat petersburski Walerija Fokina

Bohaterowie Gogola i Dostojewskiego mieszkali w Petersburgu blisko siebie. Chodzili tymi samymi drogami, po labiryncie "najbardziej sztucznego miasta na świecie", wzdłuż Nabrzeża Fontanki, z Mostu Izmaiłowskiego w Aleję Apraksina, przez Plac Czernyszewski, na Newski (Prospekt), Litiejną i Szestilawoczną. I do ujścia Fontanki, gdzie miasto na wyspie, zwrócone w stronę Europy, odcina się od miasta kontynentalnego, ziemi "Wielkiej Rosji". I na wyludniony plac przy moście Kalinkina/Kalinkinowym, gdzie nieszczęsny bohater Gogola traci swój hołubiony szynel...

Choć obaj, Gogol i Dostojewski, kochali ten widmowy Petersburg, każdy z nich odczuwał wyjątkową bliskość z Moskwą. Bez "moskiewskiego pierwiastka" nie sposób zrozumieć opisywanego przez nich Petersburga.

W tym specyficznym związku Moskwy i Petersburga ma swoje źródło poetycka struktura dwuczęściowego dzieła Walerija Fokina. Płaszcz powstał w Moskwie, w Teatrze Sowriemiennik, z którym Fokin pracował przez wiele lat i gdzie powstała większość jego słynnych przedstawień. Sobowtór Dostojewskiego wystawiono w Petersburgu, w Aleksandrinskim - najstarszym teatrze w Rosji, w którym Fokin obecnie realizuje swoje projekty.

Petersburg i Moskwa w twórczości Walerija Fokina są jak dwa brzegi tej samej rzeki, jak dwie soczewki mikroskopu, przez które reżyser ogląda nie tylko konflikt, ale wzajemne oddziaływanie na siebie Moskwy i Petersburga. Fokin jest zauroczony poezją obu miast, bez której nie sposób wyobrazić sobie Rosji.

Wpływ Petersburga na Moskwę i Moskwy na Petersburg jest wyraźny nawet w fokinowskim doborze aktorów do głównych ról. Marina Niejołowa, która gra Kamaszkina w Płaszczu, rozpoczynała karierę w Petersburgu, studiując u wielkich aktorów Aleksandrynki: Wasilija Wasilijewicza Merkuriewa i Ireny Wsiewołodowny Meyerhold. I choć teatr ten jest jej bliski, swoje życie artystyczne związała z Moskwą. Wiktor Gwozdicki - Goladkin w Sobowtórze - równie mocno przynależy do Moskwy, jak do Petersburga: grał wiele ról w teatrach obu miast.

Historia Teatru Aleksandrinskiego związana jest z życiem i pracą zarówno Gogola, jak i Dostojewskiego. Obaj regularnie chadzali do teatru. W tej sali Gogol oglądał prapremiery swoich sztuk, a młody Dostojewski marzył o pisaniu dramatów na tę scenę - na widowni miał nawet swój ulubiony fotel. W Aleksandrinskim odbyło się wiele udanych inscenizacji dzieł Dostojewskiego.

Scenografia Sobowtóra, zaprojektowana przez pochodzącego z Moskwy Aleksandra Borowskiego, choć świadomie schematyczna, pełna jest petersburskich detali. W geometrii sceny artysta zapisał leitmotiv miasta, surowość jego sylwetki.

Mały świat Innej Sceny Sowriemiennika, gdzie wystawiono Płaszcz, stanowi ostry kontrast do pozłacanego majestatu widowni cesarskiego Aleksandrinskiego. Światy te konfrontują się ze sobą, tworząc poetycką całość, dla której nazwania można by użyć podtytułu Sobowtóra, zapożyczonego zresztą od Gogola: Poemat petersburski.

***

Nikołaj Gogol, Szynel (Szynel), reżyseria Walerij Fokin, scenografia Aleksandr Borowski, muzyka Aleksandr Bakszy, choreografia Siergiej Gricaj, reżyseria teatru cieni Ilja Eppelbaum, koncepcja przedstawienia Jurij Rost, obsada: w roli Kamaszkina: Marina Niejołowa, teatr cieni: Maria Litwinowa, Irina Miszina, Wiaczesław Ignatow, zespół "Sirin" pod dyrekcją Andrieja Kotowa. Premiera 5 października 2004, przedstawienie trwa 1 godzinę, bez przerwy.

Centrum Meyerholda i Tieatr Sowriemiennik z Moskwy

Tekst polski wg przekładu Jerzego Wyszomirskiego: Eugenia Dąbkowska.

***

Fiodor Dostojewski, Dwojnik. Pietierburskaja Poema (Sobowtór. Poemat petersburski), adaptacja Aleksander Zawjałow i Walerij Fokin, reżyseria Walerij Fokin, scenografia Aleksandr Borowski, muzyka Aleksandr Bakszy, choreografia Siergiej Gricaj. Premiera 25 lutego 2005. Przedstawienie trwa 2 godziny 20 minut, z 1 przerwą.

Aleksandrinskij Tieatr z Sankt Petersburga

Tekst polski wg przekładu Seweryna Pollaka: Eugenia Dąbkowska.