Teatry i zespoły

Teatr jawny działający w okresie okupacji niemieckiej w Warszawie w latach 1940–1944.

Był jednym z niewielu jawnych teatrów grających w przedwojennych salach teatralnych (zakaz ich wykorzystywania wydany został przez okupantów). Jego siedziba obliczona na 605 widzów mieściła się w budynku znajdującym się w podwórzu kamienicy przy ul. Mokotowskiej 73. Budynek ten od końca XIX wieku mieścił wiele teatralnych przedsiębiorstw, przejściowo zmieniał także swe przeznaczenie stając się salą kinową. Ostatnim przedwojennym użytkownikiem sali były teatr komedii Buffo i tuż przed wybuchem wojny teatrzyk Tip Top. Poprzednikiem Nowości był jawny teatrzyk Scala.

Teatr pod nową nazwą Nowości zainaugurowano w grudniu 1940 roku, był kontynuatorem Scali tak pod względem artystycznym jak i personalnym. Koncesjonariuszami i właścicielami byli Janusz Kamienobrodzki i Aleksander Fortunato, a ostatnich dwóch latach istnienia Nowości Karol Lesiewski. W ciągu 3 lat istnienia zagrał 41 premier: w roku 1941 – 13, w roku 1942 – 11, w roku 1943 było ich 8, a 1944, kończącym jego działalność – 8. Kierownictwo artystyczne Nowości sprawował Tymoteusz Ortym-Prokulski. W jego wspomnieniach¹ odnaleźć można także informację, że kierownikiem literackim Nowości był Walery Jastrzębiec-Rudnicki, przedwojenny dyrektor generalny ZAiKS-u. Kierownikami muzycznymi Nowości byli dyrygent Jerzy Sillich i Zygmunt Wiehler, znany jeszcze przed wojną kompozytor popularnych szlagierów i kapelmistrz rewiowych teatrzyków. Teatr ten w przeciwieństwie do wielu innych działających wówczas w Warszawie miał własną orkiestrę, nie musiał więc wystawiając rewie i operetki ucieka się o skromnego akompaniamentu jednego lub dwóch pianin. Baletmistrzem Nowości był wielki tancerz i choreograf Feliks Parnell, w tworzonych tu układach tanecznych przemycając często wątki polskich tańców narodowych. Stroną dekoratorską zajmował się Józef Galewski. Nowości zgromadziły zespół aktorski o poziomie znacząco odbiegającym od innych teatrzyków, zatrudniających często artystów minorum gentium: na scenie przy Mokotowskiej 73 występowały gwiazdy tej miary, co Lucyna Messal (miała to swój jubileusz, hucznie obchodzony wiosną 1944 roku), wybitny sopran Lucyna Szczepańska, często grał w Nowościach Adolf Dymsza. Grali tu także Helena Grossówna, Maria Chmurkowska, Tadeusz Wesołowski, Czesław Skonieczny.

Nowości miały charakter rewiowy, choć próbowano na tej scenie dokonać także zmiany i rozszerzenia charakteru teatru. W początkach kwietnia 1944 roku zagrano tu Kobietę bez skazy Gabrieli Zapolskiej. Nowości użyczały też sceny teatrowi dla dzieci prowadzonemu przez Ortyma, który wystawiał tu bajki własnego pióra.

Ostatnia premiera Nowości, rewia Zakochane serce odbyła się 26 lipca 1944 roku. Sala uległa zniszczeniu w czasie Powstania Warszawskiego. Jej resztki zburzono dopiero około roku 1994. Ostatnią pamiątką po jej długim teatralnym żywocie były stalowe szyny nad bramą kamienicy 73. Na nich to umieszczano podświetlane reklamy kolejnych mieszczących się tu przedsiębiorstw teatralnych – w tym z cała pewnością i teatrzyku Nowości. Szyny zniknęły około 2013 roku, w czasie prac zabezpieczających niszczejącą fasadę kamienicy. Tym samym ostatecznie i bezpowrotnie zniknął ostatni materialny ślad i zatarła się pamięć o bogatej teatralnej przeszłości tego miejsca.

Przypisy

1. Tymoteusz Ortym, Kiedy hrabiny były kelnerkami, „Kurier Polski” (MiIlwaukee) 1957–1962.↩︎

Tomasz Mościcki (2022)

Bibliografia

• Dąbrowa-Sierzputowski Józef, Warszawski sezon teatralny 1940–1944, Archiwum Państwowe w Warszawie, Zbiór Rękopisów, sygn. 39;
• Marczak-Oborski Stanisław, Teatr czasu wojny 1939–1945, Warszawa 1967, [wersja cyfrowa];
• Mościcki Tomasz, Teatry Warszawy 1944–1945. Kronika, Warszawa 2012, [wersja cyfrowa];
• Mościcki Tomasz, Warszawskie sezony teatralne 1944–1945,Warszawa 2016;
• Szejnert Małgorzata, Sława i infamia. Z Bohdanem Korzeniewskim rozmawia Małgorzata Szejnert, Kraków 1992, [wersja cyfrowa]
• Szymchel Tomasz, Recenzenci teatralni warszawskiej prasy niemieckiej wydawanej w języku polskim podczas okupacji hitlerowskiej 1940–1944, mps., praca magisterska. Biblioteka Akademii Teatralnej w Warszawie, sygn. 1243;
• Teler Marek, Zagadka Iny Benity. AK-torzy kontra kolaboranci, Warszawa 2021;
• Teler Marek, Upadły Amant. Historia Igo Syma, Warszawa 2021;
• „Pamiętnik Teatralny” 1963, z. 1–4;
• „Pamiętnik Teatralny” 1997, z 1–4;
• „7 Dni” [wersje cyfrowe];
• „Nowy Kurier Warszawski” [wersje cyfrowe];
• „Warschauer Zeitung” [wersje cyfrowe].

Mapa teatrów jawnych w Generalnym Gubernatorstwie (1940–1945)

Sezon: 1940 / 1941